< terug naar de lijst met oorkonden
Heer
Gerard van Herlaar wordt uit de kerk verstoten, omdat hij belastingen van
de kerk heeft ingepikt (17 april 1307)
Samenvatting
Lambert, de pastoor van Hedikhuizen, had zich bij de bisschop van Luik
beklaagd over het feit dat de ridder heer Gerard van Herlaar samen met een
aantal medeplichtigen en aanhangers met geweld de novale tienden (een vorm
van belastingen) van Bokhoven ten onrechte voor zichzelf had opgeëist.
In deze oorkonde geeft de officiaal van Luik (de rechter van de kerkelijke
rechtbank van het bisdom Luik) aan de deken (een priester die de leiding
heeft over de andere priesters in zijn gebied) van Hilvarenbeek de opdracht
om Gerard van Herlaar en zijn medeplichtigen uit de kerkgemeenschap te verstoten.
Als zij hun misdaad niet binnen veertien dagen rechtzetten, moet de deken
van Hilvarenbeek ook hun echtgenoten en huishoudens de toegang tot de kerk
weigeren.
Achtergrondinformatie
Kerken en kloosters hadden vooral de taak om voor het godsdienstige
welzijn van de mensen te zorgen, dat wil zeggen om ze te helpen zo te leven
dat ze na hun dood welkom waren in de hemel.
Je zou zeggen dat ze zich dus niet zo met geld en macht bezig hoefden te
houden. Maar in de praktijk lag dat anders. De kerken en kloosters waren
rijk en machtig en dat wilden ze graag zo houden. Dat gold niet alleen voor
de paus in Rome en de bisschoppen in hun fraaie paleizen, maar ook voor
eenvoudige pastoors in kleine parochies (= de kerkgemeenschap in een dorp
of stad). Zij kregen van gelovige mensen allerlei waardevolle zaken toegestopt,
en soms zelfs hele stukken grond. In ruil daarvoor deden de pastoors in
hun gebeden een goed woordje voor de gulle gevers bij God. Erg interessant
voor zo'n pastoor waren vaste rechten die voor een jaarlijks inkomen in
geld of goederen zorgden. Een daarvan waren de zogenaamde novale tienden,
een soort belasting die de pastoor het recht gaf op een tiende deel van
de opbrengst van nieuwe granen en groenten of nieuw ontgonnen grond.
Ridder Gerard, heer van Herlaar (zie zijn wapenschild rechtsboven), pikte
de novale tienden van het gehucht Bokhoven in, waar Lambert, de pastoor
van Hedikhuizen, officieel recht op had. Dat kwam Gerard duur te staan,
want de rechter van het bisdom Luik, waar Bokhoven onderdeel van uitmaakte,
gaf opdracht hem te excommuniceren. Dat wil zeggen dat Gerard van Herlaar
niet langer meer lid van de katholieke kerk mocht zijn. Dat was wel zo'n
beetje het ergste wat je in de middeleeuwen kon overkomen. Iedereen in Europa
was lid van de kerkgemeenschap (met uitzondering van een beperkt aantal
Joden). Als je verstoten werd, betekende dat niet alleen dat je een plekje
in de hemel wel kon vergeten, maar ook je leven op aarde werd er mee geruïneerd.
De wereldlijke machthebbers (hertogen, graven, stadsbesturen e.d.) konden
je vogelvrij verklaren. Daarmee verloor je al je rechten en bezittingen.
Deze oorkonde is de eerste waarin het plaatsje Bokhoven genoemd wordt. In
de jaren daarna groeide het uit tot een vrije heerlijkheid, dat wil zeggen
een gebied waar de hertog van Brabant geen zeggenschap meer over had. De
familie die de macht over Bokhoven kreeg, was... de familie Van Herlaar!
De pastoor van Hedikhuizen mocht met het besluit van de Luikse rechter de
eerste slag gewonnen hebben, maar de familie Van Herlaar trok dus uiteindelijk
aan het langste eind. De excommunicatie zal zijn ingetrokken, Gerard van
Herlaar zal boete gedaan hebben, maar hij bleef (of werd?) wel de baas van
Bokhoven.
Tips voor een script
Bedenk hoe Gerard van Herlaar het voor elkaar kreeg om uit een zo goed
als zeker verloren positie de zaak helemaal in zijn voordeel om te keren.
Wist hij soms een geheim over de pastoor waarmee hij hem kon chanteren?
Of gebruikte hij gewoon bruut geweld?
Over de oorkonde
Dit is een originele oorkonde op perkament uit 1307, die bewaard wordt
in de Abdij van Berne in Bernheze.
De oorkonde is uitgegeven op de website van het DONB. Daar vind je de volledige Latijnse tekst, foto's waarop je kunt inzoomen en nog meer informatie over de oorkonde.
Het zegel van de officiaal van Luik dat oorspronkelijk onderaan de oorkonde hing, is verloren gegaan.
Op de achterkant van de oorkonde is nog in diezelfde veertiende eeuw geschreven: 'Littera de Hedenkuse et de domino de Herlaer' (brief over Hedikhuizen en de heer van Herlaar).
Links
- Over Bokhoven
- Over Hedikhuizen
- De familie Herlaar was een belangrijke familie, zie hier de familiewebsite
- Over excommuniceren